Het Spaans Toreken is een woontoren of donjon uit de tweede helft van de 15de of de eerste helft van de 16de eeuw. Het is een laat voorbeeld van een gebouwtype dat in de zuidelijke Nederlanden voorkwam van de elfde eeuw tot de eerste helft van de zestiende eeuw. Het gebouw staat op een lichte verhevenheid, waarschijnlijk het afgevlakte restant van een motte uit de middeleeuwen. Rond de verhevenheid is het verzonken tracé van de vroegere gracht herkenbaar.
De oudste afbeelding van het Spaans Toreken staat in het kaartenboek van de abdij van Grimbergen, uit 1699. Ten zuiden van de kerk van Niel is een kasteel met grachten weergegeven. Het kleine oostelijke vierkant stemt overeen met het perceel van het Spaans Toreken, dat fantasierijk is weergegeven met twee hoektorens met spitsdaken. Een brug aan de westzijde verbindt het eiland van het Spaans Toreken met een groter eiland aan de westzijde, wellicht het neerhof. Het westelijke eiland is bereikbaar langs een poortgebouw aan de zuidzijde, aan de huidige Emile Vanderveldelaan en het Elisabethplein.
De aanleg met walgrachten laat toe om de oorsprong van het Spaans Toreken minstens in de late middeleeuwen te plaatsen. De verhevenheid is wellicht het overblijfsel van een motte die mogelijk opklimt tot de twaalfde eeuw. Op een vol- of laatmiddeleeuwse oorsprong van het Spaans Toreken wijst ook de oorspronkelijk tweeledige opzet van de site, met een westelijk opperhof en een oostelijk neerhof.
De omgeving van het Spaans Toreken wordt in historische bronnen het “Nielderhoff” genoemd. Vermoed wordt dat het Nielderhoff het heerlijke centrum was van waaruit de exploitatie van de omliggende gronden werd georganiseerd. Sommige auteurs schrijven de oprichting van deze heerlijke site toe aan de Berthouts of een plaatselijke vazal, in het kader van de verdediging van de westgrens van Brabant tegen het graafschap Vlaanderen.
Een schriftelijke getuigenis uit 1622 toont aan dat het Spaans Toreken op het einde van de zestiende eeuw door gewapende dorpelingen werd gebruikt als schuilplaats voor de geuzen die toen de streek onveilig maakten. De naam ‘Spaans Toreken’ wijst op de associatie die plaatselijk wordt gemaakt tussen de woontoren en de woelige periode van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648).
De eerste zekere geschreven vermelding van het Spaans Toreken dateert uit 1659. Een notariële akte spreekt over “een huys, genaemd het Huys of het Hoff van Niel, met poorte, grachte, brouwery en grachten, item de bergh aen de oostzijde van dezelfde huysinghe met steenen huys daerop staende […]”. De situering aan de oostzijde van het neerhof (de “huysinghe” met poort, grachten en brouwerij) en de vermelding van de verhevenheid (“bergh”) laat geen twijfel over de identificatie van het “steenen huys” als het Spaans Toreken. De aanduiding als het “Hoff van Niel” wijst op een vroegere heerlijke verblijfplaats die in 1659 al was vervangen door het kasteel Nielderbroek ten westen van de kerk van Niel.
De uitbouw vanaf de 17de eeuw van het kasteel Nielderbroeck als verblijfplaats van de heren van Niel leidde tot de geleidelijke opgave van de site van het Spaans Toreken als het “Hoff van Niel”. Zo wordt in het kaartenboek van Grimbergen (1699) alleen het kasteel Nielderbroeck met naam genoemd (“het Casteel te Niel”). De site van het Spaans Toreken is wel afgebeeld maar wordt niet benoemd. Ook op de Ferrariskaart (1771-1778) wordt alleen het kasteel Nielderbroek weergegeven, hoewel de site van het Spaans Toreken toen nog bestond. Zo heeft de beschrijving bij de verkoop van het “Houd Hoff van Niel” in 1777 het over “een schoon huis […] genaamd het Houd Hoff van Niel”. Er wordt ook melding gemaakt van het neerhof (“pachtershoff”) en van grachten. Op het plan bij de beschrijving van de te koop aangeboden goederen is het Spaans Toreken (“Den Thooren”) prominent afgebeeld. Aan de zuidzijde is het poortgebouw (“De Poorte”) weergegeven en aansluitend de “Algemeenen Uytwegh”. Dit is de huidige Kasteelgang, de vandaag doodlopende steeg tussen het Spaans Toreken en de Emile Vanderveldelaan.
Op de kadastrale atlas van Niel uit 1805 is de site van het Spaans Toreken aangeduid als het “Vieux Château”. De grachten zijn dan al gedeeltelijk verdwenen. De omtrek van het neerhof, met de opvallende uitstulping aan de Heideplaats, is wel nog intact. De getrapte omtrek van het Spaans Toreken wijst op aanbouwen tegen de west- en zuidgevel. Een verkoop van de kasteelsite in 1824 spreekt nog over “Het Oud Hof”. Het poortgebouw (“Groote Poorte”) staat dan nog steeds overeind. Ook de Kasteelgang wordt opnieuw vermeld, als “[…] eene gemeyne wegenisse langs de Poort […]”.
Op het primitief kadaster van 1830-34 is alleen de noordelijke gracht van het oostelijke eiland nog aanwezig. Aan de vroegere kasteelsite herinneren verder nog het Spaans Toreken, de Kasteelgang en de westelijke uitstulping aan de Heideplaats. Op de plaats van het vroegere neerhof zijn intussen gebouwen opgetrokken. Op de Atlas der Buurtwegen en de Vandermaelenkaart (beide ca. 1850) is de toestand ongewijzigd. In het derde kwart van de negentiende eeuw werd de oostelijke rooilijn van de Heideplaats aangepast aan de rooilijn van de Dorpsstraat. Hierdoor werd de westelijke afbakening van het vroegere neerhof uitgewist. Deze toestand is vastgelegd op de Poppkaart (1842-1879), waarop ook de toegenomen bebouwing rond het Spaans Toreken zichtbaar is. In de loop van de twintigste eeuw verdween de als laatste overgebleven noordelijke gracht. Vandaag resteren van de kasteelsite alleen de aarden ophoging met het Spaans Toreken en de Kasteelgang. Rondom het Spaans Toreken is het tracé van de omgrachting nog herkenbaar in het microreliëf.
In de negentiende en het begin van de twintigste eeuw werd het Spaans Toreken verhuurd als woning. Uit deze periode dateert de indeling van de gelijkvloerse verdieping in drie vertrekken met een verlaagd plafond. Ook de haarden tegen de oostmuur dateren uit deze periode. In 2018 kocht de gemeente Niel het Spaans Toreken van een prive-eigenaar. In 2020 werd het officieel erkend als beschermd monument.
Locatie
Ter hoogte van de Emile Vanderveldelaan en de Heideplaats, 2845 Niel
Bron
Debonne, V. (2020). Spaans Toreken. Inventaris Onroerend Erfgoed. Retrieved January 5, 2023, from https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/307729